مصرف کنندگان و مؤلفه‌های شناسایی آن در سیاست‌گذاری اقتصادی
چهارمین درسگفتار از سلسله درسگفتارهای مدرسه حکمرانی اتاق اصناف شهرستان شمیرانات، به تعریف مصرف کنندگان پرداخته است. در این درسگفتار، مرتضی شجاعی، کارشناسی ارشد حقوق اقتصادی دانشگاه شهیدبهشتی، به ارائه مباحث پرداخته است.
چرا مصرف کنندگان مورد توجه سیاست‌گذاران هستند؟
مصرف کنندگان یکی از گروه‌هایی هستند که همواره در کانون توجه سیاست‌گذاران قرار داشته‌اند. مصرف کنندگان معمولاً به عنوان طرف ضعیف‌تر قرارداد، از قدرت بازاری و دانش کمتری برخوردار هستند. خصوصاً با رشد بسیاری از بنگاه‌های اقتصادی، اهمیت این موضوع بیشتر می‌شود. برخی بنگاه‌ها از جایگاه برتری برخوردار می‌شوند و می‌توانند شرایطی را به طرف دیگر تحمیل کنند.
در چنین شرایطی است که نهادهای حمایتی به کمک طرف ضعیف‌تر قرارداد می‌شتابند. البته، این حمایت‌ها آزادی قراردادی طرفین را بر هم می‌زنند. حتّی در برخی موارد، توافقات خصوصی میان طرفین غیرقانونی شمرده می‌شود. همه این امور نیز در راستای حمایت از مصرف کنندگان انجام می‌شود. عمدتاً هم سیاست‌گذاران دو مسیر را در پیش می‌گیرند. اول اینکه سعی می‌کنند تا به مصرف کنندگان اطلاعات کافی را ارائه دهند. دیگر آنکه سعی می‌کنند تا از تحمیل شرایطی ناعادلانه به آنها جلوگیری کنند و تعادل قراردادی را حفظ نمایند.
مصرف کنندگان از منظر اقتصادی
مصرف کنندگان و تعریف آنها در ادبیات اقتصادی، بحث مهمی است که ابتدا باید مدنظر قرار گیرد. در تعریف اقتصادی، «مصرف»، آخرین مرحله از روند اقتصادی است. قبل از مصرف نیز مراحل «تولید» و «توزیع» قرار دارند. بر همین اساس، مصرف کننده هم شخصی است که زنجیره اقتصادی یک کالا یا خدمت را قطع می‌کند.
فرض کنید کارخانه‌ای نسبت به «تولید» کفش اقدام می‌کند. سپس، این کفش در کانال «توزیع» دست به دست می‌شود و تا مرحله خرده‌فروشی پیش می‌رود. مصرف کنندگان از خرده‌فروشی این کفش‌ها را خریداری می‌کنند و مورد استفاده قرار می‌دهند. بنابراین، در آخرین مرحله از این زنجیره قرار می‌گیرند.
مصرف کنندگان از منظر حقوقی
تعریف اقتصادی مصرف کنندگان را با یکدیگر بررسی کردیم. اما تعریف حقوقی مصرف کنندگان موضوع بسیار دقیق و پیچیده‌ای است و به راحتی تعریف اقتصادی نخواهد بود. از نظر حقوقی، هر شخصی که در آخرین مرحله از زنجیره اقتصادی قرار می‌گیرد، مصرف کننده نیست. بلکه باید شرایطی در آن شخص جمع باشد تا ما او را در زمره مصرف کنندگان قرار دهیم. تنها در این صورت است که حمایت‌های قانونی لازم را نیز از آن شخص به عمل می‌آوریم.
تعریف کمیسیون بازنگری حقوق مصرف فرانسه
یکی از مهمترین تعاریفی که از مصرف کننده بعمل آمده، تعریف کمیسیون بازنگری حقوق مصرف فرانسه است. در این تعریف، ارکان و نکات مهمی مورد اشاره قرار گرفته است:
«مصرف کنندگان اشخاص حقیقی یا حقوقی حقوق خصوصی هستند
که برای کاربرد غیرحرفه‌ای
اموال یا خدماتی را برای خود
تهیه می‌کنند یا مورد استفاده قرار می‌دهند».
همان‌طور که مشخص شد، در این تعریف، مؤلفه‌های مهمی برای شناسایی مصرف کنندگان مورد اشاره قرار گرفت. به صورت مختصر، در مطالب زیر هر یک از این مؤلفه‌ها را تشریح خواهیم کرد.
1. مصرف کننده ممکن است شخص حقیقی یا حقوقی باشد.
در شناسایی مصرف کنندگان تفاوتی میان شخصیت حقیقی یا حقوقی آنان نیست. در مقابل برخی اعتقاد دارند که نمی‌توان شخص حقوقی را به عنوان مصرف کننده تلقی کرد. شخص حقوقی، مجموعه‌ای از افراد متخصص است که نیازمند حمایت نخواهند بود. اما به نظر می‌رسد این استدلال قابل توجیه نباشد.
اولاً شخص حقوقی تنها در حوزه تخصصی خود از اطلاعات کافی برخوردار است. به عنوان مثال، یک شخصیت حقوقی که در حوزه فروش خودرو فعالیت دارد، اطلاعات زیادی از سیستم‌های کامپیوتری ندارد. ثانیاً ملاک ما برای حمایت از مصرف کنندگان، قرار گرفتن آنان در طرف ضعیف‌تر بود. چه بسیار شخصیت‌های حقوقی که از سرمایه و وضعیت اقتصادی بسیار پایین‌تری نسبت به طرف دیگر قرار دارند.
2. کالا یا خدمت برای استفاده شخصی و غیرحرفه‌ای تهیه شود.
این معیار، شاید مهمترین معیار برای شناسایی مصرف کنندگان باشد. این شاخص تلاش می‌کند تا به صورت دقیق، از مصرف کنندگانی حمایت کند که تخصصی در موضوع معامله ندارند. وقتی شخصی کالا یا خدمتی را برای انجام تجارت خود دریافت می‌کند، عمدتاً در آن حوزه خبره است. به عنوان مثال، کارگاه شیرینی‌پزی را در نظر بگیرید که همواره نسبت به خرید آرد و شکر اقدام می‌کند. بنابراین، او دانش و اطلاعات کافی برای خرید این اقلام را دارد.
3. منظور از کالا یا خدمت در تعریف مصرف کننده، انواع کالا و خدمات است.
نوع کالا یا خدمتی که ارائه می‌شود، تأثیری در شناسایی مصرف کنندگان ندارند. در تعریف مورد اشاره، جمع شدن سایر شرایط کفایت می‌کند و اینکه چه کالایی موضوع معامله است، تفاوتی ندارد. این کالاها ممکن است سرمایه‌ای، مصرفی یا واسطه‌ای باشند. این کالاها ممکن است منقول یا غیرمنقول باشند. ممکن است ملموس یا غیرملموس باشند و در زمره دارایی‌های فکری و مالکیت‌های معنوی قرار گیرند.
خدمات نیز همین وضعیت را دارند. ممکن است خدمات فیزیکی (نظافت منزل) باشند. ممکن است خدمات مالی (خدمات بانکی) باشند. گاهی اوقات نیز ممکن است در قالب خدمات مشاوره‌ای و فکری (خدمات مشاوره پزشکی یا حقوقی) قرار گیرند. در همه این موارد، در صورتی که شرایط دیگر جمع باشد، شخص از مصادیق مصرف کنندگان خواهد بود.
4. کالا تهیه شده باشد یا مورد استفاده قرار گرفته باشد.
این معیار هم یکی از مهمترین معیارها در شناسایی مصرف کنندگان است. ممکن است شخص مصرف کننده، خود کالا را تهیه کرده باشد. این تهیه ممکن است در قالب‌های مختلف قراردادی انجام شده باشد؛ به عنوان مثال، ممکن است در قالب عقد بیع باشد، اجاره باشد یا صلح یا … . بنابراین، قالب حقوقی این تهیه، اهمیت چندانی ندارد.
گاهی اوقات، آن کالا توسط شخص تهیه نمی‌شود، اما مورد استفاده قرار می‌گیرد. فرض کنید پدر خانواده کالایی را خریداری می‌کند، اما مصرف کننده آن اعضای خانواده هستند. بنابراین، نمی‌توان گفت که چون برخی اشخاص خودشان کالایی را نمی‌خرد، در زمره مصرف کنندگان قرار نمی‌گیرند.
تفاوت مصرف کننده و خریدار
از نظر مفهومی، میان مصرف کننده و خریدار تفاوت وجود دارد. بنابراین، نمی‌توان این دو واژه را در یک معنا به کار برد. همان‌طور که اشاره شد، خریدار ممکن است مصرف کننده باشد یا نباشد. مصرف کنندگان نیز ممکن است خریدار باشند یا نباشند. بنابراین، رابطه آنها از نظر منطقی، عموم و خصوص من وجه است.
تعریف مصرف کننده در قوانین و مقررات
قوانین و مقررات جاری کشور، در مواردی مصرف کنندگان را تعریف کرده‌اند. مهمترین قوانین و مقررات در این خصوص عبارتند از:
-قانون حمایت از حقوق مصرف کنندگان (بند 1 ماده 1)
-قانون حمایت از حقوق مصرف کنندگان خودرو (بند 5 ماده 1)
-قانون تجارت الکترونیکی (بند «س» ماده 2)
در این درسگفتار، تعاریف ارائه‌شده در هر یک از این قوانین مورد تحلیل قرار گرفته‌اند. برای آشنایی بیشتر با کیفیت تعریف مصرف کنندگان در این قوانین، ویدئوی فوق را مشاهده فرمایید.
مدرسه حکمرانی اتاق اصناف شهرستان شمیرانات
چهارمین درسگفتار از سلسله درسگفتارهای مدرسه حکمرانی اتاق اصناف شهرستان شمیرانات ارائه شد. برای مشاهده دیگر «درسگفتارها» به همین بخش در مدرسه حکمرانی مراجعه فرمایید. این مدرسه حکمرانی، از سوی مرکز آموزش و مطالعات حقوقی و اقتصادی اتاق اصناف شهرستان شمیرانات هدایت می‌شود. شما می‌توانید با مراجعه به بخش‌های مختلف سایت، از مطالب و ویدئوهای آموزشی متنوعی به صورت رایگان بهره‌مند شوید.